Sinema Eleştirisinde Etik: Açıklamalar, Gösterim Kopyaları ve Çatışma Durumları

Sinema eleştirmenleri, filmleri izleyip yorumlar yazarken sadece sanatı değil, aynı zamanda kendi güvenilirliğini de savunuyor. Peki bir eleştirmen, bir film prodüksiyon şirketi tarafından ücretsiz bir gösterim kopyası alırsa, bu durum yorumunu etkiler mi? Eğer bir filmi önceden izleyen bir eleştirmen, o filmin prodüksiyon ekibinden bir hediye alırsa, okuyucu ona hâlâ güvenebilir mi? Bu sorular, sinema eleştirisinin kalbinde yatan etik meselelerdir. Ve bu meseleler, sadece biraz gizli alışkanlık değil, kamuoyunun güvenini sarsabilecek ciddi sorunlar.

Kimse sana bir şey vermezse, ne olur?

Sinema eleştirisi, 19. yüzyılda gazetelerde başlamış, 20. yüzyılda radyo ve televizyona geçiş yapmış, 21. yüzyılda ise bloglar ve sosyal medya platformlarında yoğunlaşmıştır. Ancak temel yapısı değişmemiştir: bir eleştirmen, bir filmin ne kadar iyi veya kötü olduğunu, nasıl yapıldığını ve izleyiciler için ne anlama geldiğini açıklar. Ama bu süreçte, eleştirmenlerin çoğu, filmlerin gösterim kopyalarını prodüksiyon şirketlerinden ücretsiz alır. Bu kopyalar, genellikle özel bir salonda, başka eleştirmenlerle birlikte, filmin resmi yayın tarihinden haftalar önce gösterilir.

Bu uygulama, teknik olarak yasal. Ama etik olarak sorunlu. Çünkü bir şeyin bedelini ödemeyen biri, o şeyin değerini tarafsız değerlendiremez. Bir restoran eleştirmeni, bir restorana ücretsiz yemek yemek için davet edilirse, yemek kalitesini tarafsız değerlendirebilir mi? Bir kitap eleştirmeni, yazarın kendisine hediye ettiği kitabı inceleyip, kitabı beğenmediğinde, yazarın duygularını düşünmeden yorum yapabilir mi? Sinema eleştirisi de aynı mantıkla çalışır. Ücretsiz gösterim kopyası, bir tür öncü ödeme gibi davranır. Ve bu ödeme, bilinçli ya da bilinçsiz olarak, eleştirmenin beklentilerini ve yargılarını etkiler.

Açıklamalar: Sadece bir not mu, yoksa bir zorunluluk mu?

2010’lardan beri, birçok büyük medya kuruluşu, eleştirmenlerinin gösterim kopyaları aldıklarını ve bazı durumlarda hediye aldıklarını açıklamaya başladı. Bu açıklamalar genellikle yazıların sonunda küçük bir paragraf şeklinde yer alır: "Bu film, prodüksiyon şirketi tarafından ücretsiz olarak gösterildi."

Ama bu açıklamalar yeterli mi? Hayır. Çünkü bir açıklama, bir çatışma durumunu gidermez. Sadece onu tanımlar. Bir elektrikçi, evinizdeki kabloyu değiştirmek için bir hediye aldıysa, o hediye, işin kalitesini etkilemez mi? Eğer o hediye, daha sonra bir kablo kusuru bulmazsa, bu durumda hediye nedeniyle daha yumuşak bir değerlendirme yaptı mı? Açıklama, bu soruyu cevaplamaz. Açıklama sadece, "Ben bir hediye aldım" der. Okuyucu ise, "Peki, bu hediye ne kadar etki etti?" diye sorar.

2023 yılında, The Guardian ve The New York Times gibi büyük medya kuruluşları, eleştirmenlerinin herhangi bir tür hediye almasını yasakladı. Sadece gösterim kopyalarına izin verildi. Hatta bazıları, gösterim kopyaları bile yalnızca kendi ekibinin izleyebileceği özel salonlarda gösterilmesini şart koştu. Bu kurallar, eleştirmenlerin bağımsızlığını korumak için yapıldı. Ve sonuç olarak, okuyucuların güveni arttı. Çünkü artık, bir eleştirmenin "Bu film mükemmel" demesi, sadece filmin kalitesinden değil, aynı zamanda onun tarafsız kalma iradesinden kaynaklanıyor gibi görünüyordu.

Çatışma durumları: Kimi tanımlar, kimi görmez?

En tehlikeli çatışma durumları, açıkça görülmeyenlerdir. Bir eleştirmen, bir film prodüksiyon şirketiyle uzun yıllar boyunca çalışmışsa, bu ilişkiyi açığa çıkarmak zor olabilir. Bir eleştirmen, bir film festivalinde jüri üyesiyse, aynı zamanda o festivalde gösterilen filmleri eleştirebilir mi? Bir film eleştirmeni, bir sinema zinciriyle ortak bir projede çalışıyorsa, o zincirin gösterdiği filmleri nasıl eleştirir?

2022 yılında, bir Türk sinema eleştirmeni, bir yerel sinema zincirinin sponsorluğunu kabul etti. Aynı yıl, o zincirin gösterdiği üç filmi de 4/5 puanla değerlendirdi. İzleyiciler, bu puanların gerçek mi yoksa pazarlama stratejisi mi olduğunu sordu. Eleştirmen, "Sadece filmleri değerlendirdim" dedi. Ama o üç film, o sinema zincirinin en çok reklam yaptığı filmlerdi. Ve diğer tüm eleştirmenler, bu filmleri 3/5 veya daha düşük puan vermişti.

Bu tür durumlarda, açıklamalar yeterli değildir. Çünkü bu tür ilişkiler, açıkça belirtilmez. Bir eleştirmen, "Ben bu sinema zinciriyle çalışıyorum" demek yerine, "Bu filmi çok beğendim" der. Okuyucu ise, bu bağın varlığını anlamaz. Ve bu durum, etik bir ihlaldir. Çünkü etik, sadece açıkça belirtilen şeyleri değil, görünmeyen bağları da kapsar.

Eleştirmenin bağımsızlığı: Bir hak mı, yoksa bir sorumluluk mu?

Sinema eleştirmenlerinin en büyük gücü, bağımsızlığıdır. Bir filmi, bir prodüksiyon şirketi, bir oyuncu veya bir yönetmenin beklentileri olmadan değerlendirebilmesi, eleştirmenin en değerli varlığıdır. Ama bu bağımsızlık, bir hak değil, bir sorumluluktur. Çünkü okuyucu, bir eleştirmenin yorumuna güveniyor. O yorum, bir filmin kitleye ulaşmasını sağlıyor. Bir film, 100.000 kişinin izlemesini sağlayabilir, sadece bir eleştirmenin yorumu sayesinde.

Bu yüzden, bir eleştirmenin, bir filmi beğenmesi veya beğenmemesi, onun kişisel tercihinden çok, tarafsız bir değerlendirme sonucu olmalıdır. Eğer bir eleştirmen, bir filmi beğenmiyorsa ama o filmi desteklemek zorunda kalıyorsa, bu bir hile olur. Eğer bir eleştirmen, bir filmi beğeniyor ama onu kötüye çeviriyorsa, bu da bir hile olur. Her iki durumda da, okuyucu aldatılıyor.

2024 yılında, Netflix ve Amazon Prime Video gibi platformlar, eleştirmenlere filmlerini ücretsiz gösterirken, artık bir "etik kod" ile birlikte gönderiyor. Bu kodda, eleştirmenlerin, herhangi bir baskı altında kalmadan, tamamen özgürce yorum yapmaları isteniyor. Ayrıca, herhangi bir tür hediye almak yasaklanıyor. Bu, bir platformun etik bir adım atmasıdır. Ama bu adım, yalnızca büyük platformlar için değil, küçük bloglar ve YouTube kanalları için de geçerli olmalı.

Okuyucu ne yapmalı?

Sen bir izleyiciysen, bir eleştirmenin yorumunu nasıl okumalısın? İlk adım, açıklamaları okumak. Eğer bir eleştirmen, "Bu filmi prodüksiyon şirketi ücretsiz gönderdi" diyor, bu bir uyarı işaretidir. İkinci adım, başka eleştirmenlerin yorumlarını karşılaştırmak. Eğer bir filmi sadece bir eleştirmen beğeniyorsa, diğerleri değilse, bu bir işaret olabilir. Üçüncü adım, eleştirmenin geçmiş yorumlarına bakmak. Eğer o eleştirmen, her zaman yüksek puan veriyorsa, ya da her zaman düşük puan veriyorsa, bu bir önyargıdır. Ve son adım: kendi algını kullanmak. Bir filmi izlediysen, eleştirmenin yorumu sana ne hissettirdi? Onun yorumu, senin deneyiminle uyumlu mu?

Sinema eleştirisi, bir sanattır. Ama bu sanat, güvene dayanır. Ve güven, sadece iyi yazılarla değil, aynı zamanda şeffaflıkla kurulur. Bir eleştirmen, bir filmi beğenmediğinde, o filmi kötülemek zorunda değildir. Ama o filmi, kendi çıkarları için değil, izleyicilerin çıkarları için değerlendirmek zorundadır. Bu, etik bir sorumluluktur. Ve bu sorumluluk, her eleştirmenin, her blogun, her YouTube kanalının taşıması gereken bir yük.

Gelecek: Etik mi, yoksa ticaret mi?

2025 itibarıyla, sinema eleştirisi, ticaretin içine girmeye başlamış durumda. İçerik üreticileri, eleştirmenleri, filmlerini tanıtmak için kullanıyor. Eleştirmenler ise, bu fırsatları, kariyerlerini ilerletmek için kullanıyor. Bu döngü, bir zamanlar sanatın bir parçasıydı. Şimdi ise, bir pazarlama aracı haline geldi.

Ama bu döngüyü kırmak mümkün. Sadece bir eleştirmenin, "Ben bu filmi ücretsiz izledim" demesiyle değil, aynı zamanda bir okuyucunun, "Bu eleştirmenin yorumuna güveniyorum mu?" diye sormasıyla. Her bir eleştirmen, her bir okuyucu, her bir film, bu etik dengede bir parçadır. Ve bu denge, sadece bir kurallarla değil, bir toplumsal anlayışla korunur.

Sinema eleştirisi, sadece filmleri değil, aynı zamanda toplumun neyi değerli bulduğunu da yansıtır. Eğer bir eleştirmen, bir filmi beğenmediğinde, o filmi kötülemek zorunda değil. Ama o filmi, bir hediye, bir bağlantı veya bir baskı nedeniyle beğenmek zorunda da değildir. O, sadece gerçeği yazmak zorundadır. Ve bu, etik bir seçimdir. Her zaman.