Brezilya Sineması: Sinema Novo'dan Günümüzün Sosyal Dramına

Brezilya Sineması: Sinema Novo'dan Günümüzün Sosyal Dramına

Brezilya sinemasının tarihinde, sadece bir film akımı değil, bir toplumsal direniş olarak doğan Sinema Novo, dünya sinemasında kalıcı bir iz bırakmıştır. 1950’lerin sonunda, Rio de Janeiro’daki küçük kahve dükkanlarında toplanan genç sinemacılar, Hollywood’un hikâyeleriyle, Brezilya’nın kendi gerçekliğini karşılaştırmaya başladılar. O dönemdeki ticari sinema, karnaval müziği, komedi ve yüzeysel eğlenceyle doluydu. Ama bu gençlerin aklında başka bir şey vardı: Brezilya’nın yoksulluğu, ırkçılığı, toprak adaletsizliği - bunlar sinemanın konusu olmalıydı.

Sinema Novo’nun ilk işareti, 1955’te Nelson Pereira dos Santos’un Rio 40 Graus filmiydi. Bu film, Rio’nun favelalarında yaşayan beş çocuğun bir gününü, peanut satışı yaparken, Sugar Loaf tepesinde ve futbol maçında gösteriyordu. Aktörler profesyonel değil, gerçek favela çocuklarıydı. Kamera, elle tutuluyordu; ışık, doğal ışık; ses, kalitesizdi. Bu, bir hata değil, bir politik karardu. Sinema Novo, Hollywood’un pürüzsüz, ışıklı, iyi konuşan dünyasına karşı, hakikatin çirkinliğini göstermeye kararlıydı.

Bu akımın temelini Glauber Rocha’nın 1965’te yazdığı İhtiyacın Estetiği adlı manifestoyu oluşturdu. Rocha, sinemanın acıyla ilgili olması gerektiğini, çünkü açlığın, yoksulluğun, adaletsizliğin sinemanın kaynağı olması gerektiğini yazdı. “Sinema Novo, açlığın siyasetiyle yürütülür ve bu yüzden varoluşunun tüm zayıflıklarını taşır.” Bu cümle, sadece bir estetik ilkesi değil, bir yaşam tarzıydı.

Sinema Novo, üç aşamada gelişti. İlk aşama (1960-1964), siyah-beyaz görüntüyle, el kamera ile, doğrudan gerçekliği göstermeye odaklandı. İkinci aşama (1964-1968), 1964 askeri darbesinden sonra başladı. Darbe, demokrasiyi kaldırdı, sansür arttı. Sinemacılar artık doğrudan eleştiri yapamadılar. O zamanlar, Renato Russo’nun şarkısı değil, Glauber Rocha’nın İpanema Kızı (1968) gibi filmler, renkli bir şekilde, sadece bir kıyıda dans eden bir kızın arkasında, toplumun çöküşünü anlatıyordu. Renk, artık sadece estetik değil, bir alay oldu. Renkli bir dünya, ama içi boş.

Üçüncü aşama (1968-1970’ler), daha sembolik, daha metaforik hale geldi. Antonio das Mortes (1969), Glauber Rocha’nın en güçlü filmlerinden biri. Burada, bir avcı, bir efsanevi canavarla savaşıyor gibi görünüyordu. Ama aslında, o avcı, Brezilya’nın zenginlerine karşı savaşan bir fakir köylüydü. Semboller, sansürün önüne geçmek için tek yoldu. Bu dönemde, Sinema Novo, Sinema Marginal adı verilen daha deneysel bir akıma dönüştü. Yeni nesil sinemacılar, daha çok şizofrenik, daha çok rüya gibi filmler yaptılar. Ama temel hedef aynıydı: görmek.

Sinema Novo, bütçesi çok düşük olan filmlerdi. Bir film için 20.000 dolar - bugünün parasıyla 180.000 dolar. Bu kadar az parayla, sinemacılar ne yapmıştı? Ekipmanları ticari yapımlardan “karnı doyuruyorlardı”. Yani, bir filmde kullanılmış kamera, bir diğerinde tekrar kullanılıyordu. Işık, güneşten geliyordu. Ses kaydı, gürültülüydü. Ama bu gürültü, bir ses değil, bir çığırydı. Bu gürültü, “bizim hikâyemiz bu, bu kadar çirkin, bu kadar gerçek” diyordu. Hollywood’un 1 milyon dolarlık bütçesiyle, Brezilya’nın 20.000 dolarlık bütçesi arasında, sadece para farkı değil, hakikat farkı vardı.

Ve bu filmler, Brezilya’da neredeyse izlenmedi. Rio 40 Graus, askeri rejim tarafından “büyük bir yalan” olarak sınırlanmıştı. Toplum, karnavalı seviyordu. Ama Avrupa’da, Cannes, Berlin, Venedik festivalinde, Sinema Novo, bir keşif olarak karşılandı. Glauber Rocha’nın Kara Tanrı, Beyaz Şeytan (1964) filmi, Cannes’da ödül kazandı. Bu ödül, Brezilya’nın kendi içindeki sessizliğini, dünya üzerindeki sesine dönüştürdü.

Günümüzde, Sinema Novo’nun izi hâlâ görülüyor. 2002’de Fernando Meirelles’in City of God filmi, tamamen Sinema Novo’nun derslerini uyguladı. Favela çocukları oyuncu oldu. Kamera, elde tutuldu. Işık, doğal oldu. Hikâye, şiddet değil, zamanın içindeki adaletsizlik idi. Aynı şekilde, 2016’daki Aquarius filmi, bir yaşlı kadının evinden kovulmaya çalışılması hikâyesi. Uzun, sessiz sahneler. Hiçbir müzik yok. Sadece bir kadının nefesi, duvarların sesi, dışarıdaki inşaat makinalarının gürültüsü. Bu, Sinema Novo’nun “açlık estetiği” değil, artık direniş estetiği.

2022’deki Dry Ground Burning filmi, Sundance’te ödül aldı. Bu film, Brezilya’nın Amazon bölgesindeki yerli toplulukların, maden şirketlerine karşı mücadelesini anlatıyor. Kamera, toprakta yanan ağaçları gösteriyor. İnsanlar, kendi topraklarını kaybediyor. Ama yine, sessizlik var. Çünkü sessizlik, en güçlü eleştiri. Bu film, 1963’teki Barren Lives filmiyle aynı duyguyu taşıyor. Yıllar geçti, ama açlık hâlâ var. Sadece ismi değişti: artık iklim göçü, değil mi?

Sinema Novo, sadece bir film akımı değil. Bir ruh. Bu ruh, sinemanın sadece eğlence olmadığını, toplumun aynası olduğunu anlatıyor. Bugün, Brezilya’da Bolsonaro dönemindeki siyasi baskılar, 1960’lardaki sansürle çok benzer. Sinemacılar yine, sembollerle konuşuyor. Yine, doğrudan söyleyemiyorlar. Ama yine, kamerayı elde tutuyorlar. Yine, favelalardan, ormanlardan, çöllerden insanları çekiyorlar.

2021’de yapılan 4K restore edilen İpanema Kızı ve Yeraltı Dünya filmleri, artık dünya çapında izlenebiliyor. Bu, sadece teknolojik bir ilerleme değil, bir adalet hareketi. Çünkü bu filmler, bir zamanlar, kendi ülkesinde bile gizlenmişti. Şimdi, insanlar onları izliyor. Ve anlıyorlar: Brezilya’nın sineması, sadece Brezilya’nın değil, tüm yoksulların sineması.

2025’te, bir Brezilyalı genç, bir favelada kamera tutuyor. O, Glauber Rocha’yı okumadı. Nelson Pereira dos Santos’u tanımaz. Ama o, onların ruhunu anlıyor. Çünkü o da, yoksulluğu, adaletsizliği, sessizliği göstermek istiyor. Sinema Novo, bir hareket olarak bitti. Ama bir niyet olarak, hâlâ yaşıyor.

Sinema Novo ve Günümüzün Sosyal Dramı: Karşılaştırmalı Bir Bakış

Kimler Bu Akımı Yarattı?

Sinema Novo, tek bir insanın eseri değil, bir grupun çabasıydı. Nelson Pereira dos Santos, ilk filmiyle yolu açtı. Glauber Rocha, felsefesini yazdı. Carlos Diegues, sosyal gerçekliği derinleştirdi. Ruy Guerra, müzik ve ritimle sinemayı yeniden tanımladı. Bu dört isim, sadece yönetmen değildi. Birer öncüdu. Birer öğretmendi. Birer hikâye anlatıcısıydı.

Diegues, bir kez demişti: “Brezilya sineması, Sinema Novo’dan önce yoktu.” Bu cümle, sadece bir iddia değil, bir gerçek. 1950’lerde Brezilya’da, sinema, Hollywood’un kopyasıydı. Vera Cruz şirketi, ABD tarzı epik filmler yapmaya çalıştı. Ama başarısız oldu. Çünkü o filmler, Brezilya’nın gerçekliğini yansıtmıyordu. Sinema Novo, o boşluğu doldurdu. Yerine, gerçek bir Brezilya koydu.

Neden Hâlâ Önemli?

Bir film akımı 60 yıl sonra hâlâ önem kazanıyorsa, bu, sadece tarihi bir ilgi değil, güncel bir ihtiyaç demektir. Bugün, Brezilya’da, 20 milyon insan yoksulluk sınırının altında yaşıyor. Amazon ormanları yakılıyor. Yerli topluluklar kovuluyor. Polis, favelalarda vuruyor. Ve sinemacılar, yine kamerayı elde tutuyor.

2023’te, bir genç sinemacı, São Paulo’da bir favelada, bir 13 yaşındaki kızı çekiyor. O kız, annesinin işini kaybettiği için sokakta yemek satıyor. Kamera, onun ellerini, yüzünü, gözlerini gösteriyor. Hiçbir müzik yok. Hiçbir ses efekti yok. Sadece oğlanın ayak sesleri, bir araba geçişi, bir çocuk ağlaması.

Bu, Sinema Novo değil mi? Hayır. Bu, Sinema Novo’nun mirası.

İzlemek İçin Öneriler

• Rio 40 Graus (1955) - Sinema Novo’nun ilk adımı. Gerçek hayatın ilk sinematik karesi.
• Black God, White Devil (1964) - Glauber Rocha’nın en güçlü filmi. Sembollerle dolu, çirkin ve muhteşem.
• Barren Lives (1963) - Kuraklıkta yaşayan bir ailenin ölümü. İzledikten sonra susarsınız.
• City of God (2002) - Sinema Novo’nun modern bir versiyonu. Çocuklar, silahlar, bir şehir.
• Aquarius (2016) - Bir kadın, bir ev, bir şehrin değişmesi. Sessizlik, en güçlü ses.
• Dry Ground Burning (2022) - Yerli topluluklar, maden, ateş. 2025’teki Sinema Novo.

Ne Yapmalısınız?

Eğer bu akımı izlediyseniz, sadece bir film izlediğinizi düşünmeyin. Bir hikâye izlediniz. Bir direniş izlediniz. Bir gerçek izlediniz.

Bir sonraki filmde, kamerayı elde tutan biri varsa, ona dikkat edin. Sessiz bir sahne varsa, onu dinleyin. Bir çocuk, yemek satıyorsa, onu görün. Çünkü bu, Sinema Novo’nun hâlâ yaşamakta olduğu yerdir: gözünüzün önünde.