Spike Lee'nin Siyaseti ve Stili: Acil Bir Sinema

Spike Lee, sadece bir film yönetmeni değil, toplumsal adalet için sesini yükseltmekten asla vazgeçmeyen bir aktör. 1989'da çıkardığı Do the Right Thing filminde, Brooklyn'deki bir caddede sıcaklıkla birlikte artan ırkçı gerilimleri, kamera ile değil, kalp ile gösterdi. Bu film, sadece bir hikâye değil, bir uyarıydı. 35 yıl sonra bile, bu uyarı hâlâ geçerli. Spike Lee'nin filmleri, kamera hareketleriyle değil, içeriğiyle kalır. Her sahne, bir soru sormaya yöneliktir: Bu toplumda kim haklı?

Siyaset, Kamera Arkasında

Spike Lee'nin filmlerinde siyaset, dışarıdan gelmez. O, kamera arkasında oturur, senaryoyu yazar, yönetir, bazen oyuncu olur. BlacKkKlansman (2018) filminde, 1970'lerde bir siyah polisin Ku Klux Klan'a sızdığı gerçek olayı anlatır. Ama bu film, geçmişe dair bir belgesel değil. 2017 Charlottesville olaylarından sonra yapıldı. Lee, siyah bir polisin klan üyesiyle telefon görüşmesi yaparken, kamerayı klanın bir toplantıda Birth of a Nation adlı 1915 filmini izlediği sahneye döndürür. Bu geçiş, geçmişin bugünle nasıl bağlandığını gösterir. Lee'nin sineması, geçmişin yankısını dinler. Ve bu yankı, sadece Amerika'ya ait değil.

Stil, Bir Silah Gibi

Lee'nin sinematik stili, klasik kurallara karşıdır. Renkler yoğun, kırmızı ve yeşil birbirine çarpışır. Kamera, sadece konuyu göstermekle kalmaz, duyguyu vurur. Malcolm X (1992) filminde, Malcolm'ün bir konuşmasından sonra kamera yavaşça geri çekilir, arkasında binlerce insan kalır. Bu an, sadece bir konuşmanın sonu değil, bir hareketin başlangıcıdır. Lee, uzun planları, keskin zoom'ları ve ani kesimleri bir araya getirir. Bu teknikler, izleyiciyi rahatlatmak için değil, rahatsız etmek için kullanılır. Sizin gözünüz, bir filmi izlerken sakinleşirken, Lee'nin filmlerinde, sizi bir sokakta durup düşündürmeye zorlar.

İnceleme: Do the Right Thing ve Chi-Raq

Do the Right Thing, 1989'da yapıldı ama 2025'te bile daha geçerli. Filmin ana karakteri, bir pizzacı olan Sal. Sal, İtalyan kökenli bir göçmen. Sokakta yaşayan siyahlar, onun pizzacısını kendi mekânı olarak görür. Ama Sal, onlara “Ben burada 25 yıldır çalışıyorum” der. Bu diyalog, bir toplumun kendi içine nasıl bölündüğünü gösterir. Kimin “burası” olduğunu kim belirler? Lee, bu soruyu cevaplamaz. Sadece soruyu bırakır.

Chi-Raq (2015) ise Şikago'daki silah şiddetini, Eski Yunan komedisi Lysistrata'ya dayanarak anlatır. Kadınlar, erkeklerin silah bıraktığına kadar cinsel ilişkiyi reddeder. Bu fikir, komik gibi görünür ama gerçek bir trajediyi yansıtır. 2015'te Şikago'da 3000'den fazla kişi silahla öldürüldü. Lee, bu sayıyı filmin başlığına koydu: Chi-Raq. “Chi” Chicago, “Raq” Irak. Bir Amerikan şehrindeki katliam, bir savaş alanına benziyor. Lee, bu benzerliği görmezden gelmez. O, sinemayı bir gazete değil, bir protesto olarak kullanır.

Lee'nin Yarattığı Dünyalar

Lee'nin filmlerindeki mekanlar, sadece arka plan değildir. O, kurgusal olmayan yerleri, gerçek bir hikâyenin parçası haline getirir. When the Levees Broke (2006) belgeselinde, Katrina kasırgası sonrası New Orleans'u gösterir. Ama bu belgeselde, kamera sadece yıkılmış evleri göstermez. Bir annenin, kaybolan çocuğunu ararken ağladığını gösterir. Bir yaşlı adamın, evinin yerine koyduğu bir çadırda, “Ben burada doğdum” derken kameraya baktığını gösterir. Bu anlar, veri değil, hafıza. Lee, sinemayı bir arşiv olarak kullanır. O, kaybolan sesleri, kaybolan yüzleri, kaybolan hikâyeleri tekrar canlandırır.

Kimlerle Çalışır? Kimler Onun Yanındadır?

Lee, sürekli aynı isimlerle çalışır. Danny Glover, Denzel Washington, Samuel L. Jackson, Wesley Snipes, Ossie Davis, Ruby Dee… Bunlar, sadece oyuncular değil, onun ailesidir. O, bir stüdyo sistemine değil, bir topluluğa inanır. Do the Right Thing’deki tüm oyuncular, 1989'da birlikte çalışırken, kendi hayatlarını da filmin içine kattı. Kimi sokakta yaşarken, kimi bir evde, kimi bir işyerinde. Lee, her birini kendi hikâyesiyle birlikte getirdi. Bu yüzden, bu filmdeki her karakter, gerçek bir insandır. Kimse “oyuncu” gibi davranmaz. Kimse “rol” oynamaz. Herkes, kendi varlığını savunur.

Kimler Karşıtı?

Lee, her zaman eleştirilmiştir. 1990’larda, bazı eleştirmenler ona “çok agresif” dedi. “Kırmızı renkler çok fazla”, “kamera hareketleri sinir bozucu” dediler. Ama Lee, bu eleştirileri asla bir hata olarak görmemiştir. Ona göre, bu eleştiriler, kendi işinin etkisini gösterir. Eğer kimse rahatsız olmazsa, o bir şey söylemiyor demektir. 2015’te, Black Panther filminin yapımcıları, Lee’ye “Bu filmi yönetmenize gerek yok” dedi. Çünkü Lee, siyahları sadece kahraman olarak göstermez. Onları kırılgan, öfkeli, sevecen, korkaklı olarak gösterir. O, siyahlığı bir sembol olarak değil, bir insanlık olarak anlar.

Lee'nin Sineması, Sadece Amerika İçin Mi?

İstanbul'da bir üniversite öğrencisi, Lee'nin Do the Right Thing filmini izler. O, Brooklyn'deki bir sokakta değil, Kadıköy'deki bir kafe içinde oturur. Ama o, Sal'ın pizzacısını anlar. Çünkü o, kendi şehrindeki bir bakkalın, göçmenlere “Burada kim senin?” diye sormasını görmüş. O, Lee'nin filmlerindeki ırkçı öfkeyi, kendi toplumundaki yabancı karşıtı söylemlerle ilişkilendirir. Lee, sinemasıyla sadece Amerika'yı anlatmıyor. O, her yerdeki toplumsal gerilimleri anlatıyor. Çünkü baskı, bir ülkeye ait bir şey değildir. O, insanın, insanla nasıl birebir ilişkide olduğuna dair bir sorudur.

Lee'nin Etkisi: Kimler Onu Takip Etti?

Lee, sadece film yapımcıları değil, genç yazarlar, tiyatrocular, hatta sosyal medya aktivistleri için bir örnek oldu. Ava DuVernay, Ryan Coogler, Barry Jenkins gibi yönetmenler, Lee'nin filmlerinden ilham aldı. Ama onlar, onun tarzını taklit etmediler. Onlar, onun cesaretini takip ettiler. Lee, sinemayı bir “eğlence” olarak değil, bir “sorun” olarak gördü. Ve bu bakış açısı, yeni nesil yönetmenlerde bir değişime yol açtı. Artık siyah bir karakter, sadece kahraman olmak zorunda değil. Korkabilir, hata yapabilir, öfkeli olabilir. Ve bu, Lee'nin en büyük mirasıdır.

Lee'nin Geleceği

2025'te, Spike Lee 68 yaşında. Son filmi, BlacKkKlansman'dan sonra, 2021'de Da 5 Bloods oldu. Bu filmde, Vietnam Savaşı'ndan dönen siyah askerlerin, 50 yıl sonra geri döndüklerini anlatır. O, savaşın ardından gelen travmayı, yalnızlığı ve hâlâ devam eden ırkçılığı gösterir. Lee, artık yaşlı bir yönetmen değil. Hâlâ, bir savaşçı. Ve savaş, hâlâ devam ediyor. O, kamerayı elinde tutuyor. Ve izleyiciye, “Sen ne yapıyorsun?” diye soruyor.