Film Eleştirisinde Etik: Açıklamalar, Gösterim Kopyaları ve Çatışma Durumları

İyi bir film eleştirmeni olmak, sadece bir filmi izleyip beğendin mi beğenmedin mi demekle olmaz. Gerçek bir eleştirmen, izleyicilerin güvenini kazanmak için her zaman şeffaf olur. Bu şeffaflık, sadece düşüncelerini açıklayarak değil, aynı zamanda hangi koşullarda bu filmi izlediğini, kimin tarafından ne şekilde ulaştırıldığını ve bu durumun görüşünü nasıl etkileyebileceğini açıklamakla başlar.

Neden Açıklamalar Önemli?

Bir film eleştirmeni, bir filmi televizyonda izliyor, bir akış hizmetinde izliyor, ya da bir sinemada izliyor mu? Bu fark, eleştirisinin güvenilirliğini doğrudan etkiler. Örneğin, bir filmi bir festivalde özel bir gösterimde izlediysen, o gösterimde ses seviyesi yüksek, ekran boyutu büyük, izleyici kitlesi sinema severlerden oluşuyorsa, bu deneyim, normal bir izleyicinin yaşadığı şeyden çok farklıdır. Eğer bu durumu açıklamazsan, okuyucunun senin görüşünü, kendi yaşam koşullarında nasıl yaşayacağını tahmin etmesini zorlaştırırsın.

2024 yılında bir ABD eleştirmeninin, bir büyük stüdyonun özel bir gösterimde izlediği bir filmi övdüğü ve ardından bu gösterimin sadece eleştirmenler ve stüdyon çalışanları için yapıldığını açıklamadığı için büyük tepki aldı. Okuyucular, bu eleştirmenin filmi normal bir izleyici gibi değil, bir promosyon ortamında değerlendirdiğini düşündü. Sonuçta, eleştiri sadece bir fikir değil, bir hizmettir. Ve hizmetler, şeffaflık olmadan güven kazanamaz.

Gösterim Kopyaları: Yardım mı, Manipülasyon mu?

Film prodüksiyonları, eleştirmenlere genellikle filmi izlemeleri için erken kopyalar gönderir. Bu kopyalar, genellikle filmin tamamlanmasından haftalar öncesinde gelir. Bu, eleştirmenlerin filmi kitleye açıklandığından önce incelemelerini yapmalarını sağlar. Bu pratik, tıpkı bir kitapçıya kitap örneği göndermek gibi doğal görünüyor. Ama burada bir tuzak var.

Bazı stüdyolar, bu kopyalara ekstra bilgiler ekler: yapımcı notları, ses efektleri, kurgu alternatifleri, hatta bazı sahnelerin neden değiştirildiğini anlatan metinler. Bu bilgiler, eleştirmenin filmi nasıl algılayacağını doğrudan şekillendirir. Bir eleştirmen, bir filmi kendi deneyimiyle değil, bir şirketin sunmuş olduğu hikâyeyi baz alarak değerlendiriyorsa, bu bir eleştiri değil, bir reklam yazısıdır.

2023’te bir İngiliz eleştirmen, bir stüdyonun gönderdiği kopyada, filmdeki bir karakterin geçmişini anlatan bir ek metin olduğunu fark etti. Bu metin, filmde hiç gösterilmemişti. Eleştirmen, bu metni okuyarak karakteri daha derin bir şekilde anladı ve bu yüzden filmi daha olumlu değerlendirdi. Daha sonra bu metnin varlığını açıkladığında, okuyucuları bu eleştirinin ne kadar tarafsız olduğunu sorgulamaya başladı. Bu durumda, gösterim kopyası bir araç değil, bir etki aracı olmuştu.

Çatışma Durumları: Kiminle Yemek Yediniz?

Çatışma durumu, sadece para veya hediye almakla sınırlı değildir. Daha gizli, daha korkutucu olanlar vardır. Bir eleştirmenin, bir film yapımcısıyla dost olması, onunla birlikte bir festivalde yemek yemesi, onunla sosyal medyada etkileşime girmesi bile bir çatışma yaratabilir. Çünkü bu tür ilişkiler, eleştirmenin eleştirilerini etkileme ihtimalini artırır - hatta bilinçsizce.

2022 yılında bir Türk film eleştirmeni, bir yerel yapımın başrol oyuncusuyla 10 yıldır arkadaş olduğunu açıkladı. Bu arkadaşlık, herhangi bir hediye veya para değişimi olmadan oluşmuştu. Ama bu arkadaşlık, eleştirmenin bu filmi övdüğü her yazısında okuyucuların güvenini sarsmaya devam etti. Çünkü insanlar, dostlukların tarafsızlığı nasıl etkilediğini bilir. Bir arkadaşın filmi kötü eleştirmek, çok zordur. Hatta eleştirmen bunu yapmaya çalışsa bile, okuyucular, “belki de bu kadar sert değilse daha iyi olur” diye düşünür.

İşte bu yüzden bazı büyük yayın organları, eleştirmenlerine, film yapımcılarıyla sosyal ilişkiler kurmamalarını söylüyor. Kimi zaman bu, bir filmi izledikten sonra yapımcıya teşekkür mesajı bile göndermemek anlamına geliyor. Bu, sert gibi görünse de, eleştirmenliğin temelini korumak için gerekli bir sınırdır.

Ne Zaman Açıklamalısın?

Bu kadar kural varken, hangi durumlarda açıklamak zorundasın? Basit bir kural var: Eğer bir şey, okuyucunun görüşünü etkileme ihtimali varsa, onu açıkla.

• İlk gösterimde mi izledin? Açıkla.
• Stüdyonun verdiği özel kopyayı mı kullandın? Açıkla.
• Yapımcıyla dost muyuz? Açıkla.
• İnceleme için para mı aldın? Açıkla.
• Filmde bir rol mü oynadın? Açıkla.

Bu açıklamalar, eleştiriye zayıflık katmaz. Aksine, ona ağırlık katar. Okuyucular, senin neyi bildiğini değil, neyi bilmediğini bilmek ister. Bir eleştirmenin, “Bu filmi özel bir gösterimde izledim, ses ve görüntü kalitesi normalde olmayabilir” demesi, “Bu film harika” demekten çok daha değerlidir.

Kimler Açıklamayı Zorunlu Kılıyor?

Bazı ülkelerde ve bazı yayınlarda, film eleştirisinde şeffaflık yasal bir zorunluluktur. ABD’de Media Bypass gibi bağımsız etik kurulları, eleştirmenlerin kopya alma ve stüdyo ilişkilerini açıklayıp açıklamadığını denetler. Avrupa’daki bazı ülkelerde, özellikle Almanya ve Hollanda, bu açıklamaların yapılmaması halinde eleştirmenlerin yasal sorumluluk taşıdığına dair uyarılar çıkarılır.

Türkiye’de ise henüz resmi bir mevzuat yok. Ama bu, etik bir sorumluluk olmadığını anlamına gelmez. Büyük Türkçe dergiler ve web siteleri, kendi iç kurallarında bu açıklamaları zorunlu hale getirdi. Örneğin, Senaryo dergisi ve Film Dergisi web sitesi, her eleştiri başında, “Bu filmi [tarih] tarihinde [yer]’de özel bir gösterimde izledim” gibi bir açıklama zorunlu kılar.

Ve bu kurallar, okuyucuların memnuniyetini artırıyor. Bir araştırmaya göre, 73%’i açıklamaları okuyan okuyucular, bu eleştirileri daha güvenilir buluyor. Ama sadece %18’i, bu açıklamaların yapıldığını fark ediyor. Yani, çoğu kişi, şeffaflık olmasa bile, bir şeyin eksik olduğunu hissediyor. Sadece açıklamak, bu hissi gideriyor.

İyi Bir Eleştirmen Nasıl Olunur?

İyi bir eleştirmen, sadece filmi iyi izleyen değil, aynı zamanda kendi konumunu da iyi bilen kişidir. Senin görüşün, senin deneyiminle sınırlı. Ve bu deneyim, dış etkenlerle şekilleniyor. Senin için bir film, bir hediyeyle gelen, özel bir sinemada, bir yapımcı ile yemek yedikten sonra izlenen bir film olabilir. Ama okuyucu için, bu film, akşam eve dönerken, koltuğunda, 30 dakika sonra kapanan bir akış hizmetinde izleniyor olabilir.

İşte bu yüzden, her eleştiride şu soruyu sor: “Bu görüşüm, sadece filmle ilgili mi? Yoksa, filmi nasıl ulaştırdıklarına mı bağlı?” Eğer ikincisi varsa, açıkla. Bu, senin güvenilirliğini artıracak, değil azaltacak.

Eleştiri, bir sanat değil, bir hizmettir. Ve hizmetler, şeffaflıkla büyüyebilir. Gizlilikle değil. Kimse, bir restoran eleştirisinde, “Bu yemek, şefin kardeşiyle yemek yedikten sonra çok lezzetli geldi” demek istemez. Aynı şekilde, bir filmi övmek için özel bir kopya almak, bir stüdyo ile iç içe olmak, bir dostlukla ilişkili olmak, bunları gizlemek, okuyucuyu aldatmak demektir.

İyi bir eleştirmen, sadece neyi düşündüğünü değil, neden o düşüncede olduğunu da paylaşır. Ve bu paylaşım, en küçük detaylardan başlar: hangi kopyayı izledin, kiminle yedik, ne zaman izledin. Bu detaylar, eleştirinin değerini değil, güvenilirliğini belirler.

İşte Etik Bir Eleştirmenin 5 Kuralı

1. Her zaman izleme koşullarını açıkla. Özel gösterim, kopya, stüdyo desteği - her şeyi yaz.
2. Yapımcı, oyuncu veya ekiple sosyal ilişkilerin varsa, bunu belirt. Dostluk bile yeterli bir çatışmadır.
3. Para veya hediye almadığın halde bile, alırsan açıkla. Hatta bir kahve bile.
4. Stüdyonun ek bilgilerini kullandığında, bunu belirt. “Filmde gösterilmeyen bir metin, karakteri anlamamı sağladı” gibi.
5. Yazını yayınlamadan önce, “Bu açıklama, okuyucu için ne anlama gelir?” diye kendine sor. Eğer cevap bulamazsan, yazıyı tekrar yaz.

Etik, bir filmi kötü eleştirmekten değil, doğruyu söylemekten ibarettir. Ve doğru, bazen sadece bir cümleyle başlar: “Bu filmi özel bir gösterimde izledim.”